მკაცრი ნარკოპოლიტიკა კლავს
ნაწილი 1
ნარკოპოლიტიკაზე საუბრისას ხშირად ვეჩეხებით ასეთ მსჯელობას: ნარკოტიკები ცუდია → რადგანაც ცუდია, უნდა აიკრძალოს → აკრძალვის შედეგად გაძვირდება → გაძვირებულ ნარკოტიკს ნაკლები ადამიანი მოიხმარს.
ასეთი აზრი, მიუხედავად მისი პრაქტიკაში აშკარა წარუმატებლობისა, იმდენად გავრცელებულია, რომ რწმენადაც კი შეიძლება ჩაითვალოს. საქმე იმაშია, რომ ნარკოტიკების აკრძალვით უფრო მეტი საშიში ნარკოტიკი იყიდება და უფრო მეტი ადამიანი იხოცება.
ეს რწმენა რომ მცდარია, ამაზე თუნდაც ის მეტყველებს რომ, როცა პოლიციას ნარკოტიკების ახალი პარტია ამოაქვს ბრუნვიდან, ლამის ყოველ წელს ახალი რეკორდი მყარდება მისი წონადობის ან მოცულობის თვალსაზრისით [1], [2], [3]. ნარკოტიკების მომხმარებელთა რიცხვი კი მსოფლიოში ბოლო 10 წლის განმავლობაში 20%-ით გაიზარდა [4].
ეს არამხოლოდ საქართველოში, არამედ, ევროპაშიც, აზიაშიც ან სამხრეთ ამერიკაშიც ასეა, მაგრამ ამას ზოგიერთი შეუგნებლად (უცოდინრები), ზოგი კი შეგნებულად (მოსყიდულები) არ იმჩნევს და კვლავ აგრძელებენ სიზიფეს შრომას, როცა კანონს გაამკაცრებენ და შემდეგ წელს კიდევ უფრო მეტი ნარკოტიკი ამოაქვთ ბრუნვიდან [5].
როცა ნარკოტიკებს ვახსენებთ, ადამიანებს, როგორც წესი, გონებაში წარმოუდგებათ ვინტი, კრაკადილი, ჯეფი და სხვა მსგავსი დონის მომაკვდინებელი ნარკოტიკები. ამით შეშინებულ ადამიანებზე განსაკუთრებით მარტივია მკაცრი ნარკოპოლიტიკის თავს მოხვევა, რადგანაც საკმარისია ადამიანს ნარკოტიკი უხსენო და უკვე ყველაზე საშინელი ნივთიერებები წარმოუდგება თვალწინ. სინამდვილეში, ტერმინი ნარკოტიკი თავის თავში მოიცავს ბევრ ისეთ ნივთიერებას, რომელიც არც დამოკიდებულებას იწვევს და არც არავის კლავს.
საქართველოში სიტყვა ნარკოტიკი გამოიყენება იმის შესატყვისად, რასაც ინგლისურად illicit/illegal drug აღნიშნავს. შესაბამისად, ჩვენთან ნარკოტიკად მოიხსენიება მხოლოდ ისეთი ნივთიერებები, რომლებიც კანონით აკრძალულია. სინამდვილეში, ნარკოტიკი (drug) მოიცავს ისეთ ლეგალურ ნივთიერებებსაც, რომლებზეც ყველაზე მეტი ადამიანია დამოკიდებული და რითაც ყველაზე მეტი მათგანი კვდება. ასე, მაგალითად, თამბაქოსა და ალკოჰოლზე ჯამში უფრო მეტი ადამიანია დამოკიდებული, ვიდრე ჰეროინზე, კოკაინზე და მარიხუანაზე ერთად. კერძოდ, თამბაქოსა და ალკოჰოლის მომხმარებლებს დაახლოებით ორჯერ უფრო ხშირად უყალიბდებათ დამოკიდებულება, ვიდრე მათ, ვინც ჰეროინი, კოკაინი ან მარიხუანა მოიხმარა (იხ. მესამე გრაფიკი). მეტიც, მაგალითად, ევროპაში, ალკოჰოლისგან გარდაცვლილ ადამიანთა ოდენობა ბევრად აღემატება ოპიატებისგან გარდაცვლილთა ოდენობას (იხ. მეოთხე გრაფიკი).
შესაბამისად, როცა ვსაუბრობთ ნარკოტიკებზე - ისე, რომ კარგად არ გვესმის, თუ ზუსტად რას მოიცავს ეს უკანასკნელი - და მოვითხოვთ მათ აკრძალვას, უნდა გვესმოდეს, თუ რაოდენ აბსურდულ შედეგებამდე მიგვიყვანს ეს მოთხოვნა, რადგანაც ყველაზე საშიში ნარკოტიკი (ალკოჰოლი) ღიად ხელმისაწვდომი დარჩება, ხოლო ყველაზე უვნებელი ნარკოტიკები, როგორებიცაა, მაგალითად, სოკო, LSD და ექსტაზი (იხ. მეხუთე გრაფიკი) ადამიანების წლობით ციხეში გამოკეტვას გამოიწვევს.
ყურადღება მიაქციეთ, რომ ნარკოტიკების აკრძალვა მხოლოდ იმიტომ რომ ის საშიშია, არათუ სასურველ შედეგს (უფრო ნაკლების გაყიდვას), არამედ საპირისპიროს გამოიწვევს. სწორედ ასე მოხდა ალკოჰოლის აკრძალვის დროს აშშ-ში. მას შემდეგ, რაც აკრძალვიდან პირველ წელს გაყიდვებმა უცებ იკლო, მომდევნო წლებიდან ის კვლავ საწყის დონეს დაუბრუნდა (Thornton, 1991). თუმცა, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ალკოჰოლით მოვაჭრეებმა - მიხვდნენ რა, რომ დაბალპროცენტიანი და უფრო მოცულობითი ალკოჰოლური სასმელების გაყიდვა უფრო რისკიანი იყო - მთელი თავიანთი წარმოება სპირტიან სასმელებზე გადართეს. შედეგად, აკრძალვის მიუხედავად, ალკოჰოლის ზოგადი მოხმარება არ შემცირდა, ხოლო ადრე თუ ლუდის მოხმარებას დაახლოებით იგივე წონა ჰქონდა, რაც სხვა სასმელებისას, ახლა კუსტარულად გამოხდილი სპირტიანი სასმელების მოხმარება 90%-მდე ავიდა (იხ. მეექვსე გრაფიკი). საბოლოოდ, ადამიანებმა უფრო საშიში ალკოჰოლის დალევა დაიწყეს, რაც აკრძალვის მიზნის აშკარად საპირისპირო შედეგია.
იგივე პრინციპი მოქმედებს სხვა ნარკოტიკების აკრძალვის შემთხვევაშიც - აკრძალვიდან სულ მალე ბაზარზე უფრო საშიში ნარკოტიკები ჩნდება, რადგანაც არალეგალური ნივთიერებით მოვაჭრეებისთვის ყველაზე მეტი ხარჯი დაკავშირებულია დაჭერის თავიდან აცილებასთან (Thornton, 1991). შესაბამისად, მცირდება მოცულობა და იზრდება ნივთიერების კონცენტრაცია, რითაც ის უფრო საშიში ხდება.
ნარკოტიკებთან ბრძოლისას დაშვებულ ფატალურ შეცდომათა წყება სწორედ ამით იწყება, როცა არ გვესმის თუ კონკრეტულად რას ვებრძვით და რატომ. თუმცა, არც ამაშია რაიმე გასაკვირი, რადგან ხშირად ასე ხდება, როცა რაიმე საკითხის გადაწყვეტა საზოგადოების უმრავლესობას მიენდობა, რომელსაც შეიძლება თვალითაც კი არ აქვს ნანახი ის ნივთიერება, რომლის გამოც ადამიანის სამუდამოდ ციხეში გაშვებას ითხოვს.
ნაწილი 2
წარმოიდგინეთ, რომ გაქვთ ჩვეულებრივი კალამი - რა იქნებოდა მისი ფასი? ვთქვათ, 50 თეთრი. ასეთ ფასად მისი გაყიდვა, სავარაუდოდ, არ გიღირთ და ამჯობინებთ, რომ ეს კალამი ისევ თქვენთვის გამოიყენოთ. ახლა დავუშვათ, რომ ეს კალამი ვინმე ცნობილი ადამიანის ნაქონია. ახლა მისი ფასი, შეიძლება 50 000 დოლარი იყოს. საფიქრებელია, რომ ამ ფასად მისი გაყიდვა უფრო ბევრ ადამიანს მოუნდება.
იგივე პრინციპი მოქმედებს ნარკოტიკების შემთხვევაშიც. რაც უფრო მკაცრდება ნარკოტიკების ამკრძალავი კანონი, მით უფრო იზრდება (ან მით ნელა მცირდება) მისი ფასიც. მაგალითად, თუ ავღანეთში ერთი გრამი სუფთა ჰეროინის დასამზადებლად საჭირო ოპიუმი ღირდა მხოლოდ 28 ცენტი, ამერიკაში გრამი სუფთა ჰეროინის ფასი უკვე 844 დოლარი იყო. ანუ ფასი გაიზარდა დაახლოებით 301 429%-ით (იხ. მეშვიდე ცხრილი). ხოლო რადგანაც კრიმინალი სწორედ იმიტომაცაა კრიმინალი, რომ კანონებს პატივს არ სცემს - ფასის ზრდასთან ერთად დამატებითი მოტივაციაც უჩნდება, რომ უფრო მეტი ნარკოტიკი გაყიდოს.
ვინმემ შეიძლება იფიქროს, რომ ყველაზე საშიში ნარკოტიკები (ოპიატები, სტიმულატორები) მაინც უნდა იყოს აკრძალული, ხოლო LSD-ს, სოკოს ან მარიხუანას შეიძლება არ შევახოთ აკრძალვა, რადგან ეს უკანასკნელნი არც მომაკვდინებელია და არც დამოკიდებულებას იწვევს. თუმცა, სწორედ ზემოხსენებული საშიში ნარკოტიკების აკრძალვის პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ მათ უმეტესწილად ახასიათებს ე.წ. არაელასტიური მოთხოვნა, რაც ნიშნავს, რომ ფასის ზრდის შემთხვევაში ადამიანები პროპორციულად არ შეამცირებენ მათ მოხმარებას [12]. ეს კი მიიღწევა იმით, რომ ნარკოტიკების აკრძალვა ე.წ. კლასიკურ (ანუ არასინთეტიკურ) ნარკოტიკებს სინთეტიკური და როგორც წესი ბევრად უფრო მომაკვდინებელი ნარკოტიკებით გაჯერებითა და ჩანაცვლებით.
ასე მაგალითად, რაც ბოლო ხანებში ამერიკაში ფენტანილის კრიზისად იწოდება, გამოწვეულია იმით, რომ ნარკომოვაჭრეებმა დაიწყეს ფენტანილის ჰეროინთან შერევა. ფენტანილის არჩევა განაპირობა იმან, რომ ის ჰეროინზე გაცილებით ძლიერია, რაც მის კონტრაბანდას აადვილებს (ანუ ჰეროინის ექვივალენტი დოზა ნაკლები მოცულობისაა), ხოლო მისი წარმოება ბევრად იაფად და შეუმჩნევლად ხდება, რადგან სინთეტიკურია და ყაყაჩოს კულტივაციას არ საჭიროებს [13]. შედეგად კი, ფენტანილის ჰეროინთან შერევით, მისი მოხმარება გარდაუვალ დამოკიდებულებას იწვევს და მიუხედავად ჰეროინის გაზრდილი ფასისა, ნარკოტიკი მაინც წარმატებით იყიდება.
კოკაინის შემთხვევაშიც გახშირდა მისი ფენტანილთან შერევა. ანუ ეს კიდევ ერთი გვერდითი მოვლენაა, რაც ნარკოტიკების აკრძალვას ახასიათებს - როცა კლასიკური ნარკოტიკები აკრძალულია, ნარკომოვაჭრეები ცდილობენ ისინი სინთეტიკური ნარკოტიკებით გააზავონ, რითაც მათზე დამოკიდებულების ალბათობას ზრდიან, ხოლო საბოლოოდ მათ მთლიანად სინთეტიკურით ჩაანაცვლებენ, რადგან მათი დამზადება ბევრად მარტივია. შედეგად, მიუხედავად გაზრდილი ფასისა და მისი მომაკვდინებელი საშიშროებისა, მოთხოვნა ასეთ ნარკოტიკებზე არაელასტიური ხდება და ეს კიდევ უფრო საშიში ნარკოტიკი მაინც წარმატებით იყიდება. ამის დასტურია აშშ, სადაც ბოლო წლებში ფენტანილთან შერეული კოკაინით ზედოზირების შემთხვევები საგრძნობლად აღემატება სუფთა კოკაინით ზედოზირების შემთხვევებს (იხ. მერვე გრაფიკი).
ამგვარად, აღნიშნული ნარკოტიკების გაძვირებისას, ერთი მხრივ, უფრო მეტის გაყიდვის სურვილი ჩნდება მიმწოდებლებში, ხოლო მოხმარება დიდად არ მცირდება. რაც მთავარია, იცვლება ნარკოტიკების მოხმარების სტრუქტურაც - კლასიკურ ნარკოტიკებს ანაცვლებს უფრო მარტივად წარმოებადი და მომაკვდინებელი სინთეტიკური ნარკოტიკები.
აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ამას კრიმინალის დონის ზრდაც შეიძლება მოჰყვეს, რადგანაც ნარკოდამოკიდებული გააგრძელებს მოხმარებას ფასის ზრდის მიუხედავად და მზად იქნება, თავადაც ჩაერთოს კრიმინალურ საქმიანობაში, რათა გაძვირებული ნარკოტიკების შეძენა კვლავ მოახერხოს.
გარდა ამისა, ისეთ ტერიტორიებზე, სადაც ნარკოდილერები იწყებენ აქტივობას, იზრდება ძალადობაც, რადგანაც უთანხმოების შემთხვევაში კრიმინალები, ცხადია, სასამართლოში არ წავლენ. ასე მოხდა მაგალითად მექსიკაში, მას შემდეგ, რაც კოლუმბიიდან იქ გადაინაცვლა ნარკობიზნესმა და შედეგად, მექსიკაში უცებ იმატა მკვლელობების რაოდენობამ (იხ. მეცხრე გრაფიკი).
აქედან ცხადი ხდება, რომ ნარკოტიკების აკრძალვით და შესაბამისად მათი გაძვირებით, მთავრობა ნარკოკარტელებს ოცნებას უსრულებს. ამაზე უკეთესს ისინი ვერც კი ინატრებდნენ. ერთადერთი ვისაც არსებული მდგომარეობა აწყობს, მსხვილი ნარკომოვაჭრეები და მათთან გარიგებული ძალოვნები ან პოლიტიკოსები არიან. გამკაცრებული სასჯელების გამო მსხვილი კრიმინალური დაჯგუფებები არ შეწყვეტენ მუშაობას, რადგან მათ უკვე დაგროვილი აქვთ როგორც კაპიტალი და ტექნოლოგიები, ასევე სრულად აღჭურვილი და ორგანიზებული დაჯგუფებები [16]. თუმცა, დამწყებმა მიმწოდებლებმა შეიძლება უარი თქვან გაზრდილ რისკზე, რითაც ყველაზე ძალადობრივი კრიმინალური დაჯგუფებები კვლავ შეინარჩუნებენ ბაზრის უდიდეს წილს.
რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, აქედან ერთადერთი გამოსავალი არის ყველა ნარკოტიკის ლეგალიზება, რადგანაც თუ ე.წ. კლასიკური ნარკოტიკები (ჰეროინი, კოკაინი, მარიხუანა) აკრძალული დარჩება, ნარკომოვაჭრეები გადაერთვებიან უფრო მარტივად წარმოებად და მცირე მოცულობის მქონე სინთეტიკური ნარკოტიკების გაყიდვაზე, რომლებიც მომაკვდინებელია. ანუ ჰეროინის ნაცვლად მივიღებთ, მაგალითად, ფენტანილს, ხოლო მარიხუანას ნაცვლად - ბიოს. სინთეტიკურ ნარკოტიკებს რომ ყველაზე მეტი მსხვერპლი ჰყავს, ეს კიდევ ერთხელ დადასტურდა ამერიკაში ე.წ. ფენტანილის ეპიდემიის დროს. ასე მაგალითად, 2022 წელს ჰეროინთან შედარებით, ფენტანილით ზედოზირების შემთხვევები 12-ჯერ მეტი იყო (იხ. მეათე გრაფიკი).
ამასთან, არსებობს ასეთი რწმენა, რომ ნარკოტიკების ლეგალიზებით ისინი ისე გაიაფდება, შედეგად ყველა განარკომანდება. ნარკოტიკების ლეგალიზების შემთხვევაში, მათ გაყიდვასთან დაკავშირებული რისკი ქრება, შესაბამისად მისი ფასიც შემცირდება. როცა მათი ფასი მცირდება, ნარკომოვაჭრეებს ნაკლები სტიმული რჩებათ იგივე რაოდენობის საშიში ნარკოტიკები გაყიდონ - შესაბამისად, უხარისხო და მაღალი დამოკიდებულების მქონე სინთეტიკური ნარკოტიკების გაყიდვები შემცირდება, რადგანაც ვინტის, კრაკადილის, ფენტანილის და მსგავსი ნარკოტიკების არსებობის ერთადერთი მიზეზი სწორედ აკრძალვები იყო, რამაც ნარკომოვაჭრეებს ასეთ ძლიერ და იაფად წარმოებად სინთეტიკურ ნარკოტიკებზე გადასვლისკენ უბიძგა. საბოლოოდ კი ბაზარზე შემცირდება ისეთი ნარკოტიკების ოდენობა, რომლებიც ყველაზე მეტად იწვევს დამოკიდებულებას/სიკვდილიანობას და ხალხის „განარკომანებას“. ამის გამოცდილება პრაქტიკაშიც გვაქვს. მეთერთმეტე გრაფიკზე შეგვიძლია ვიხილოთ თუ როგორი იყო სინთეტიკური ნარკოტიკების მოხმარება მარიხუანას ნაწილობრივ ლეგალიზიამდე და მას შემდეგ.
ე.წ. ბიოს შექმნისა და მოხმარების ერთადერთი მიზეზი იმაში მდგომარეობდა, რომ მარიხუანა აკრძალული იყო. რადგანაც მარიხუანა უფრო მოცულობითი და მარტივად აღმოჩენადია, მისი გაყიდვა უფრო რისკიანია და შედეგად, მისი ფასიც მაღალია. ბიო კი ბევრად მაღალი კონცენტრაციის მქონეა, რაც მას ნაკლებად მოცულობითს ხდის და მისი წარმოებაც მარტივია, რადგან კანაფის გაზრდას არ საჭიროებს. შედეგად, ბიოს მიწოდება უფრო მარტივი და იაფი ხდება.
ნარკოტიკების მომხმარებელიც ისეთივე მომხმარებელია, როგორც ყველა სხვა - არსებული ალტერნატივებიდან ის მისთვის საუკეთესოს ირჩევს. თუ მომხმარებელს შეუძლია უფრო იაფად და რისკის გარეშე შეიძინოს იმდენივე (თუმცა უფრო მოცულობითი) მარიხუანა, რაც მაღალი კონცენტრაციის მქონე ბიოს (ნაკლებად მოცულობითი) ექვივალენტი იქნება, რასაკვირველია, ის საკუთარი თავისთვის უფრო უსაფრთხო ვარიანტს აირჩევს. საბოლოოდ, განსხვავება ის იქნება, რომ ნარკოტიკების ხარისხი გაუმჯობესდება და როგორც ყველაზე საშიში ნარკოტიკის - ალკოჰოლის (იხ. მეხუთე გრაფიკი) შემცველობას ვნახულობთ თითოეულ ბოთლ ალკოჰოლურ სასმელზე, ისევე გასაგები გახდება, თუ რა და რა დოზით იყიდება ნარკოტიკების ლეგალურ ბაზარზე.
რაც მთავარია, ნარკოტიკების ხარისხის გაუმჯობესებას პირდაპირი ეფექტები აქვს ადამიანების სიცოცხლის გადარჩენის მხრივ. ასე მაგალითად, პორტუგალია ევროპაში ერთ-ერთი მოწინავე ქვეყანა იყო ნარკოტიკების მოხმარების შედეგად გარდაცვლილთა მაჩვენებლით, თუმცა მას შემდეგ რაც დეკრიმინალიზაციის პოლიტიკა წამოიწყო, დღეს ევროპაში ნარკოტიკებით გარდაცვალების ერთ-ერთი ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი აქვს (იხ. მეთორმეტე გრაფიკი). გარდა ამისა, ზედოზირების შემთხვევები 12-ჯერ შემცირდა, ინექციის შედეგად გადადებული შიდსის შემთხვევები - 50-ჯერ, ხოლო ნარკოდანაშაულზე დაპატიმრებულთა რაოდენობა - 70%-ით (იხ. მეცამეტე გრაფიკი). სხვა სიტყვებით, ამით იმ ადამიანთა სიცოცხლეები გადაარჩინეს, ვისაც აკრძალვის პირობებში ან სიკვდილი, ან წლობით ციხე ელოდა. სწორედ უდანაშაულო ადამიანთა სიცოცხლის გადარჩენა უნდა იყოს ნარკოპოლიტიკის ერთადერთი მიზანიც, რადგან ნარკოტიკების აკრძალვას ჩაფიქრებულისგან სრულიად საპირისპირო შედეგი მოაქვს - უფრო მეტს კლავს.
წყაროები
[1] Cavalari, M., Newton, C. and Manjarrés, J. (2025). InSight Crime’s 2024 Cocaine Seizure Round-Up. [online] Insightcrime.org. Available at: https://insightcrime.org/news/insight-crimes-2024-cocaine-seizure-round-up/
[2] DEA (2025). DEA Seizes Record-Breaking 2.7 Million Fentanyl Pills. [online] DEA. Available at: https://www.dea.gov/press-releases/2025/05/06/dea-seizes-record-breaking-27-million-fentanyl-pills.
[3] Taylor, L. (2024). Colombia-led operation seizes world record 225 tonnes of cocaine, and uncovers new Australia trafficking route. [online] the Guardian. Available at: https://www.theguardian.com/world/2024/nov/27/colombia-drug-bust-narco-submarine-australia.
[4] United Nations (2024). World Drug Report 2024. [online] United Nations : Office on Drugs and Crime. Available at: https://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/world-drug-report-2024.html.
[5] ნარკოვითარების მონიტორინგის ეროვნული ცენტრი (2023). ნარკოვითარების წლიური ანგარიში 2022 . [online] Available at: https://justice.gov.ge/files/iz7zjVX7E2Nb.pdf
[6] Reality Check team (2021). Afghanistan: How much opium is produced and what’s the Taliban’s record? BBC News. [online] 25 Aug. Available at: https://www.bbc.com/news/world-asia-58308494.
[7] Brodwin, E. (2016). Cigna shows massive problem with opioid painkiller epidemic. [online] Business Insider. Available at: https://www.businessinsider.com/cigna-shows-massive-problem-opioid-painkiller-epidemic
[8] Our World in Data (2025). Alcohol and drug use disorders deaths. [online] Available at: https://ourworldindata.org/grapher/deaths-substance-disorders-who?country=~OWID_EUR
[9] The Economist (2019). What is the most dangerous drug? [online] The Economist. Available at: https://www.economist.com/graphic-detail/2019/06/25/what-is-the-most-dangerous-drug.
[10] Thornton, M. (1991). Alcohol Prohibition Was a Failure. [online] Cato Institute. Available at: https://www.cato.org/policy-analysis/alcohol-prohibition-was-failure#the-iron-law-of-prohibition.
[11] Miron, J.A. (2003). The Effect of Drug Prohibition on Drug Prices: Evidence from the Markets for Cocaine and Heroin. [online] Ssrn.com. Available at: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=406061
[12] Australian Institute of Criminology (2020). The price elasticity of demand for illicit drugs: A systematic review. [online] Available at: https://www.aic.gov.au/publications/tandi/tandi606.
[13] Sullum, J. (2023). Prohibition Gave Us Xylazine in Fentanyl. The Solution Is Not More Prohibition. [online] Reason.com. Available at: https://reason.com/2023/04/21/prohibition-gave-us-xylazine-in-fentanyl-the-solution-drug-warriors-say-is-more-prohibition/
[14] National Institute on Drug Abuse (2024). Drug Overdose Deaths: Facts and Figures | National Institute on Drug Abuse. [online] National Institute on Drug Abuse. Available at: https://nida.nih.gov/research-topics/trends-statistics/overdose-death-rates#Fig2.
[15] Csete, J. (2016). The Economics of the Drug War: Unaccounted Costs, Lost Lives, Missed Opportunities. [online] Opensocietyfoundations.org. Available at: http://opensocietyfoundations.org/publications/economics-drug-war-unaccounted-costs-lost-lives-missed-opportunities
[16] Lopez, G. (2017). How the war on drugs has made drug traffickers more ruthless and efficient. [online] Vox. Available at: https://www.vox.com/policy-and-politics/2017/1/30/14346766/drug-war-failure-evolution.
[17] Alternative Georgia (2023). NATIONAL SURVEY ON SUBSTANCE USE IN THE GENERAL POPULATION IN GEORGIA. [online] Altgeorgia.ge. Available at: https://altgeorgia.ge/technical-reports/.
[18] Ortiz-Ospina, E. and Roser, M. (2024). Global Health. [online] Our World in Data. Available at: https://ourworldindata.org/health-meta.
[19] McCarthy, N. (2020). Infographic: Then & Now Portugal’s Drug Decriminalization. [online] Statista Infographics. Available at: https://www.statista.com/chart/20616/key-developments-since-portugal-decriminalized-drugs/.